Во време на економска неизвесност и зголемена чувствителност на граѓаните кон безбедноста на нивните заштеди, улогата на Фондот за осигурување на депозити станува сè порелевантна. Фондот претставува клучен елемент во архитектурата на финансиската стабилност на земјата, обезбедувајќи сигурност за депонентите и доверба во банкарскиот систем.

Во ова интервју разговараме со Бехар Емини, директор на Фондот за осигурување на депозити на Република Северна Македонија, за историјатот и улогата на Фондот, за неговото функционирање во кризни ситуации како што беше случајот со Еуростандард банка, како и за активностите поврзани со едукација и подигнување на свеста на граѓаните. Дополнително, тој говори за значењето од меѓународната соработка и членството во IADI, како и за идните чекори и можни иновации во системот на осигурување на депозити.

Банкарство: Господине Емини, можете ли накратко да ни го претставите Фондот за осигурување на депозити на Р. Северна Македонија, кога е основан, со која цел и како е поставен неговиот модел на функционирање? Кои се главните надлежности на Фондот и каква улога има во одржувањето на стабилноста на финансискиот систем во Република Северна Македонија?

Бехар Емини: Фондот за осигурување на депозити на Република Северна Македонија претставува еден од трите столба на финансиската стабилност на државата. Основан е во 1997 година како Фонд за заштита на штедни влогови, како одговор на потребата за заштита на депонентите и зајакнување на довербата во банкарскиот систем, кој во тој период се соочуваше со значајни предизвици. Во 2000 година од акционерско друштво преминува во државна сопственост и се преименува во Фонд за осигурување на депозити.

Основната цел на Фондот е да обезбеди сигурност на заштедите на граѓаните и да придонесе кон зачувување на стабилноста на финансискиот систем преку ефикасен механизам за гаранција и исплата на обесштетување на осигурени депозити на население.

Фондот функционира според модел кој е усогласен со меѓународните стандарди и практики, пред сѐ со принципите на Меѓународната асоцијација на осигурители на депозити (IADI). Тој функционира како “кутија за исплата” што значи дека неговата основна задача е исплата на осигураните депозити во случај на пропаѓање на банка, без да се вклучува директно во процесите на санација или реструктуирање на банките. Во своето делување, Фондот ги осигурува депозитите на физичките лица до определен праг на обесштетување, кој е утврден со закон. Во моментов, тој износ изнесува 30.000 евра по депонент, по банка. Осигурувањето е уредено со закон. Секој граѓанин кој чува средства во банка која е членка на системот за осигурување е заштитен и нема обврска за дополнително пријавување на своите права.

Фондот е особено важен фактор во финансиската сигурност преку зачувување на довербата на граѓаните во банкарскиот сектор. Финансискиот систем може да функционира стабилно само доколку постои сигурност кај граѓаните дека нивните заштеди се безбедни.

Во таа смисла, Фондот дејствува како еден вид финансиски амортизер кој го ублажува шокот и го спречува ширењето на паника или несигурност меѓу населението при затворање на банка.

Преку своето внимателно и одговорно работење, Фондот за осигурување на депозити останува еден од столбовите на финансиската стабилност во државата, а со тоа и на економската сигурност на секој граѓанин.

Банкарство: Функционирање на Фондот во кризни ситуации – последен и најсвеж е примерот со Еуростандард банка. Функционирањето на Фондот за осигурување на депозити најчесто доаѓа во фокус кога се случува пропаѓање на банка, како што беше случајот со Еуростандард банка во 2020 година. Што се случи со депонентите на оваа банка кои имаа депозити, трансакциски сметки со парични средства и други влогови? Дали Фондот ги обештети само физичките лица или и правните субјекти?

Бехар Емини: Иако постоењето на Фондот за осигурување на депозити е постојано присутно во финансискиот систем, неговата улога станува највидлива во моменти на криза – особено кога се Народната банка ја одзема дозволата за работа на банка или штедилница. Таков беше случајот во 2020 година со Еуростандард банка, настан што го привлече вниманието на целата јавност и постави многу прашања за заштитата на депонентите.

Со одземањето на дозволата за работа на Еуростандард банка од страна на Народната банка, започна постапката за обесштетување на депонентите – физички лица во Еуростандард банка преку Фондот за осигурување на депозити. Главна задача на Фондот во овие случаи е веднаш и ефикасно да пристапи кон исплата на осигурените депозити, без непотребни административни пречки и со највисоко ниво на транспарентност и одговорност. Во рок 20 дена беше објавен почетокот на исплатата, а исплатата беше организирана преку 4 банки – исплатувачи.

Сите физички лица кои имаа депозити, трансакциски сметки или други парични влогови беа обесштетени до максималниот праг на обесштетување. Исплатата се вршеше преку банки-исплатувачи. На тој начин, Фондот ја исполни својата главна функција – да обезбеди финансиска сигурност во момент кога довербата во системот лесно може да се наруши.

Во првите 15 дена од почетокот на исплатата (15.09.2020 година) беа обесштетени 70% од пресметаните обврски за обесштетување, а до крајот на годината 2020, беа исплатени 90% од пресметаното обесштетување. Тоа го сметаме најголем успех во брзина и ниво на исплата, признаено и во европски рамки.

Важно е да се нагласи дека, според законската рамка која важи во Северна Македонија, Фондот за осигурување на депозити ги покрива само депозитите на физички лица. Тоа значи дека правните субјекти, како што се компании, здруженија или други деловни ентитети, не се опфатени со системот за осигурување. Тие подлежат на други правни и економски механизми во случаи на пропаѓање на банка.

Примерот со Еуростандард банка беше и останува конкретен показател за тоа како функционира системот за осигурување на депозити, но и колку е важно граѓаните навремено да бидат информирани за своите права и обврски во однос на банкарските услуги. Исклучително значајно беше тоа што исплатата се реализираше брзо, ефикасно и без поголеми компликации – што директно придонесе за зачувување на довербата во целиот банкарски сектор.

Ова искуство послужи и како поттик за дополнително унапредување на комуникациските протоколи, едукативните активности и интеринституционалната координација, со цел идните евентуални кризни ситуации да се третираат уште поефикасно и со уште поголема подготвеност.

Банкарство: Освен основната функција на гарантирање на депозити, Фондот има улога и во едукацијата на граѓаните за безбедноста на нивните заштеди. Кои се конкретните чекори што ги преземате за подигнување на финансиската писменост на граѓаните? Дали организирате едукативни кампањи, работилници и дали соработувате со други институции за подобрување на информираноста на населението за сигурноста на депозитите?

Бехар Емини: Осигурувањето на депозити, иако во основа претставува механизам за финансиска заштита на штедачите, има и многу пошироко значење кога станува збор за градењето доверба во финансискиот систем и подигнувањето на свеста кај граѓаните. Во Фондот за осигурување на депозити сметаме дека една од нашите најважни улоги, покрај техничката функција на гарантирање на депозити, е токму едукацијата на јавноста – создавање култура на финансиска писменост и разбирање на механизмите кои го штитат индивидуалниот капитал.

Граѓаните често се соочуваат со сложени информации кога станува збор за банкарскиот систем, а нејасноста создава несигурност и недоверба. Нашата мисија е да ја претвориме таа несигурност во знаење. Затоа континуирано работиме на приближување на темата за осигурување на депозити до сите категории на населението, на јазик кој е разбирлив, пристапен и релевантен за нивната секојдневна реалност.

Преку различни канали – телевизија, радио, социјални мрежи и интернет платформи спроведуваме едукативни кампањи кои имаат за цел да ги информираат граѓаните за тоа кои депозити се заштитени, до кој износ, како функционира механизмот на исплата во случај на банкарски колапс и зошто е важно да се штеди во формални финансиски институции. Информацијата не треба да остане во институциите, таа треба да стигне до секој граѓанин, особено до оние кои се најранливи на дезинформации или кои немаат лесен пристап до стручни совети.

Во рамки на нашите активности, посебно внимание посветуваме на младите. Веруваме дека основите на финансиската писменост треба да се постават уште во најраната возраст. Затоа реализираме работилници каде младите добиваат не само информации, туку и можност активно да поставуваат прашања и да учествуваат во дискусии за теми како што се штедење, управување со лични финансии и безбедност на депозитите.

Соработката со други институции е исто така клучна. Со Народната банка, Министерството за финансии, како и со други релевантни тела и организации, креираме синергии за поефикасно пренесување на пораките до пошироката јавност.

Дополнително, подготвуваме и дистрибуираме информативни материјали – брошури, видеа кои на визуелно атрактивен и едноставен начин ги објаснуваат клучните аспекти на нашата работа и правата на депонентите. Веруваме дека визуелната комуникација може значително да помогне во разбирањето на сложени теми, особено кај публика која можеби првпат се среќава со поимите од областа на финансиската безбедност. Во сето ова, водечката мисла ни е дека информиран граѓанин е сигурен граѓанин. Финансиската стабилност не зависи само од институциите, туку и од довербата што граѓаните ја имаат во нив. А, довербата се гради преку транспарентност, доследна комуникација и постојана едукација.

Банкарство: Во периодот од 21 ноември до 5 декември 2024 година, Фондот спроведе истражување на јавното мислење за информираноста на граѓаните за улогата и функцијата на Фондот. Што покажаа резултатите – дали граѓаните знаат дека нивните депозити се осигурани и до кој износ? Дали резултатите укажаа на потреба од дополнителни едукативни активности и дали Фондот планира конкретни активности за подобрување на свеста на граѓаните за сигурноста на нивните депозити?

Бехар Емини: Секоја институција која има за цел да го заштити јавниот интерес мора редовно да го слуша гласот на граѓаните – да ги разбере нивните ставови, дилеми, но и празнините во знаењето. Во таа насока, Фондот за осигурување на депозити, во периодот од 21 ноември до 5 декември 2024 година, спроведе сеопфатно истражување на јавното мислење, со цел да се измери нивото на информираност на граѓаните за неговата улога, функциите што ги извршува и правата што им припаѓаат на депонентите.

Резултатите од истражувањето понудија значаен увид и потврда и предизвик. Од една страна, охрабрувачки беше фактот што значителен број граѓани имаа основно сознание дека нивните депозити се осигурени и дека постои институција која ги штити во случај на пропаѓање на банка. Сепак, беше забележано дека многумина сѐ уште немаат прецизна информација за тоа до кој износ се осигурани депозитите, кои видови на влогови се покриени, како и кој точно е процесот на исплата доколку дојде до криза.

Истражувањето откри и дека постои значителна разлика во нивото на информираност помеѓу различни возрасни, образовни и географски групи. Граѓаните од урбаните средини покажаа нешто поголема запознаеност со темата, додека во руралните средини информациите сè уште не допираат во доволна мера. Ова ја потврди потребата за насочени и теренски ориентирани едукативни активности, кои ќе бидат прилагодени на различните категории на население.

Фондот ги прифати резултатите од истражувањето, не само како моментална слика, туку и како водилка за идно делување. Веќе се подготвуваат конкретни чекори за продлабочување на комуникацијата со јавноста, вклучувајќи нови информативни кампањи, посебни образовни програми за млади, интерактивни алатки преку дигитални платформи, како и локални настани и трибини за директна едукација на граѓаните.

Нашата цел е јасна: секој граѓанин да знае дека неговите пари се безбедни, дека постои систем кој функционира и кој ќе реагира навремено и ефикасно доколку тоа биде потребно. Истражувањата од ваков карактер не се изолирана активност, тие се дел од поширока стратегија за транспарентност, отчетност и проактивно присуство на Фондот во јавниот простор.

Како институција што постои за граѓаните, Фондот останува посветен на идејата дека довербата се гради преку знаење, а знаењето почнува со слушање, информирање и едуцирање.

Банкарство: Фондот неодамна стана полноправна членка на Меѓународната асоцијација на осигурители на депозити (IADI). Што значи ова за Фондот и за финансиската стабилност во Македонија? Какви се придобивките од членувањето во оваа меѓународна асоцијација и дали тоа ќе влијае врз идните политики и регулативи на Фондот?

Бехар Емини: Членството во меѓународни организации не е само формалност или статусен симбол, тоа е клучен инструмент за институционален раст, размена на знаење и јакнење на националната стабилност. Со најновото пристапување како полноправна членка на Меѓународната асоцијација на осигурители на депозити (IADI), Фондот за осигурување на депозити на Република Северна Македонија направи значаен чекор напред на меѓународната сцена.

Ова членство претставува признание за зрелоста на институцијата и за квалитетот на нејзините политики, практики и организациски капацитети. IADI, како глобална мрежа што ги обединува институциите задолжени за заштита на депонентите, претставува платформа преку која се споделуваат искуства, се развиваат стандарди и се промовираат најдобрите практики во областа на осигурување на депозити. За Фондот, ова значи директен пристап до глобални експертизи, аналитички ресурси и практични решенија, кои ќе бидат од непроценливо значење при понатамошното унапредување на националниот систем за заштита на депонентите.

Со ова се отвораат и нови можности за учество во работни групи, обуки, меѓународни форуми и проекти, каде што ќе се разменуваат искуства со институции од различни делови на светот – од земји со долга традиција на финансиска стабилност, до оние кои се соочуваат со предизвици слични на нашите. Овие контакти не се само академски, тие се директно применливи и имаат реален ефект врз квалитетот на регулативите, управувањето со кризи и градењето доверба кај граѓаните.

Дополнително, членството во IADI ќе придонесе кон усогласување на политиките и регулативите на Фондот со меѓународните стандарди, што ќе ја зацврсти неговата улога во националниот финансиски систем и ќе ја зголеми предвидливоста и транспарентноста на неговото работење. Тоа е особено важно во контекст на зачестени глобални финансиски турбуленции, каде што довербата во институциите станува највредниот капитал.

За Северна Македонија, ова членство е и сигнал до меѓународната заедница дека државата инвестира во стабилност, институционална одговорност и долгорочна сигурност на нејзините граѓани. За самите депоненти, иако ваквите процеси се често тивки и технички, тие носат директни придобивки: посигурен систем, побрз одговор при криза и појасни правила за заштита на нивните пари.

Членството во IADI е чекор напред – но и обврска да се продолжи со градење на Фонд што не само што ги исполнува очекувањата на граѓаните, туку ги поставува стандардите за иднината.

Банкарство: Кои се следните стратешки чекори што ги планирате за унапредување на Фондот? Дали се размислува за зголемување на лимитот на осигурување на депозити, проширување на видот на осигурани влогови или можеби воведување на нови механизми за побрзо и поефикасно обесштетување на депонентите во случај на криза?

Бехар Емини: Фондот за осигурување на депозити континуирано ја следи динамиката на финансиските текови и трендовите на национално и меѓународно ниво, со цел да остане релевантен, ефикасен и во служба на граѓаните.

Една од важните теми што е предмет на анализа е потенцијалното зголемување на лимитот за осигурување на депозити. Иако, тековниот лимит од 30.000 евра е усогласен со европските стандарди, Фондот внимателно ги следи инфлаторните движења, промените во структурата на штедењето и трендовите во останатите земји, со цел да се процени дали постои основа и потреба за негово прилагодување во иднина. Таквата одлука би се темелела на сеопфатна анализа на влијанието врз банкарскиот сектор, буџетот на Фондот и стабилноста на финансискиот систем.

Покрај ова, се разгледува и проширување на обемот на осигурени влогови. Во моментов, осигурувањето се однесува само на физички лица, но во иднина може да се разгледа можноста за вклучување на одредени категории на правни субјекти. Таквата реформа би барала измени во законската рамка и внимателна проценка на ризиците и бенефитите.

Во контекст на ефикасноста, посебно внимание се посветува на развојот на нови дигитални алатки и механизми за побрза исплата на обештетувања во случај на криза.
Планирано е унапредување на ИТ системите и зголемување на степенот на автоматизација на процесите, со што би се намалило времето потребно за верификација и исплата на средствата кон депонентите. Брзината и прецизноста во вакви ситуации се клучни за задржување на довербата на граѓаните и стабилноста на целиот банкарски систем.

Конечно, Фондот останува посветен и на јакнење на јавната свест, едукација и транспарентност. Институционалната сила не се мери само во финансиски резерви, туку и во довербата на граѓаните. Затоа, секој нов чекор е воден од една суштинска цел: да изградиме стабилен, сигурен и инклузивен систем кој граѓаните ќе го препознаат како свој сојузник во зачувувањето на нивната финансиска сигурност.

Прашалникот го состави и интервјуто го уреди Борјан Неделковски.

Преземањето на авторски содржини (текстови и фотографии) од оваа страница е строго забрането без претходно писмено одобрение и е предмет на условите наведени на следниот линк.

Кога зборуваме за финтек, често првата асоцијација е брза, динамична индустрија предводена од математички прецизни алгоритми и високо-технолошки иновации. Но, финтекот денес не е само за бројки, туку и за луѓе. И ако постои компанија што го редефинира начинот на кој оваа индустрија се гради, тоа е MINT Fintech Group – каде жените не само што се дел од процесот, туку го водат.

Во свет каде што менаџирањето во технологијата и финансиите сè уште се поврзува со машки имиња, MINT Fintech Group докажува дека иновативноста нема пол, туку има визија. Христина Ивановиќ Блажевска, заменик директор во компанијата, е дел од тим што не само што го предводи финтек секторот во регионот, туку и поставува нови правила за тоа како изгледа една модерна, инклузивна и паметно дизајнирана финансиска иднина.

Во ова интервју разговараме за новата апликација на MINT, за тоа што значи да бидеш дел од тим каде жените се доминантни на сите нивоа, но и за тоа како вистинските менаџери не се препознаваат по титулите, туку по промените што ги носат.

Банкарство: Финансиските технологии се меѓу најбрзо растечките индустрии денес. Што значи MINT Fintech Group за оваа еволуција, и каде ја гледате улогата на вашата нова апликација?

Христина Ивановиќ Блажевска: Во последната деценија, финтек стана повеќе од индустрија – тоа е движење кое го менува начинот на кој луѓето размислуваат за парите. Од традиционални банкарски услуги до нови модели на плаќање, инвестирање и управување со средства, финтек не е само олеснување на процесите – тој ја менува целата култура на финансиските навики.

MINT отсекогаш се стремел да биде повеќе од само уште една финтек компанија. Ние не сакаме само да го следиме трендот – сакаме да го поставуваме. Новата апликација што ја лансиравме е дизајнирана да им даде на корисниците контрола врз сопствените финансии на еден паметен и персонализиран начин. Користиме алгоритми кои анализираат потрошувачки навики и нудат паметни предлози за буџетирање, инвестиции и финансиска писменост, што во основа ја претвора апликацијата во виртуелен финансиски советник.

Она што навистина ја прави оваа апликација посебна е тоа што таа не е само финансиски алат, туку личен финансиски асистент кој учи од вас, се адаптира на вашите потреби и ви помага да носите подобри финансиски одлуки – без разлика дали сте претприемач, млад професионалец или искусен инвеститор.

Банкарство: Да бидеш жена во индустрија што традиционално била машка територија е предизвик сам по себе. Како гледате на улогата на жените во финтек?

Христина Ивановиќ Блажевска: Постојат две перспективи кога зборуваме за жените во финтек – една што е чисто статистичка и една што е многу подлабока. Статистички, бројот на жени на водечки позиции во финансиската технологија е значително понизок од оној на мажите генерално, но не и во MINT. Aко постои компанија што го редефинира начинот на кој оваа индустрија се гради, тоа е MINT Fintech Group – каде жените не само што се дел од процесот, туку ги има прилично голем број на водечки позиции.

Во свет каде што лидерството во технологијата сè уште се поврзува со машки имиња, MINT Fintech Group докажува дека иновативноста нема пол, туку има визија. Но, ако погледнеме подлабоко, ќе видиме дека жените кои се во оваа индустрија не само што се успешни, туку носат и многу поинаков пристап кон менаџментот и иновациите.

Во финтек, како и во секоја индустрија каде брзината и промените се клучни, различните перспективи создаваат предност. Жените имаат природна склоност кон мултитаскинг, емпатија и долгорочна визија, а тоа се особини кои во еден комплексен и динамичен систем прават огромна разлика.

Се разбира, има и предизвици. Но, мојот пристап никогаш не бил да гледам на тоа како на пречка, туку како на можност да направиме нешто што ќе постави нови стандарди. 

Банкарство: Дали добар заменик менаџер треба да биде повеќе шахист, стратег што ги пресметува потезите однапред, или маратонец кој знае да ја издржи трката?

Христина Ивановиќ Блажевска: И шахистот и маратонецот се симболи на дисциплина, интелигенција и стратегија, но јас би додала уште една димензија – менаџирањето денес бара и флексибилност, нешто што го гледаме можеби кај сноубордерите, на пример.

Да, морате да имате јасна стратегија, да ги анализирате чекорите однапред, како шахист. Но, истовремено, морате да ја имате и издржливоста на маратонец, бидејќи вистинските резултати не доаѓаат преку ноќ. Сепак, без способноста за брзо адаптирање – нешто што го прават сноубордерите на непредвидлив терен – нема успех.

Лидерството во финтек е токму тоа – знаење кога да останеш на курсот, кога да смениш правец и кога да преземеш ризик.

Банкарство: Се зборува дека успешните луѓе немаат приватен живот. Како изгледа вашето „неработно“ време?

Христина Ивановиќ Блажевска: Ова е едно од оние прашања кои сите сакаат да ги слушнат, но ретко кој сака искрено да одговори. 

Мајка сум на две деца на возраст од 5 и 1 година. Реалноста е дека кога сте на менаџерска позиција, работата никогаш не завршува во 17:00 часот. Финтек индустријата е брза, динамична и понекогаш непредвидлива, што значи дека секогаш мораш да бидеш достапен, информиран и подготвен за акција.

Но, дали тоа значи дека немам приватен живот? Не. Тоа значи дека мора да научиш како да го создадеш балансот, наместо да го бараш. За мене, тоа се неколку основни принципи:

Квалитет пред квантитет – Времето поминато со семејството и пријателите мора да биде квалитетно, а не само „одработено“. Дури и еден час вистинска посветеност е повреден од цел ден во кој си физички присутен, но мислите ти се на работата.

Не е лесно, но не е невозможно.

Имам неколку ситни навики што ми помагаат да останам поврзана со себе.

Поставувам приоритети, а не компромиси. Луѓето често мислат дека балансот е компромис, но тоа не е точно. Баланс значи да знаеш кога нешто е најважно и да му дадеш приоритет без чувство на вина.

Банкарство: Што ќе биде следната голема работа во финтек секторот?

Христина Ивановиќ Блажевска: Финтекот денес не е повеќе само алатка за дигитални плаќања – тој станува суштински дел од животниот стил на луѓето. Она што го гледаме како следен голем чекор е финансиска интелигенција во реално време – системи кои не само што ќе им овозможат на корисниците да управуваат со своите пари, туку и да ги насочуваат кон подобри финансиски одлуки.

Во MINT веќе работиме на проекти каде што вештачката интелигенција и машинското учење ќе бидат во центарот на финтек. Замислете апликација која ќе ви каже кога е најдобро да инвестирате, кога треба да паузирате со трошењето или кога некоја одлука може да има поголемо влијание врз вашиот буџет отколку што мислите.

Исто така, гледаме како финтекот почнува да влегува во области кои порано биле резервирани за традиционалните банки – персонализирани кредитни решенија, peer-to-peer инвестирање, па дури и целосна интеграција со Web3 и blockchain технологиите.

Нашата визија за MINT е едноставна – да бидеме двигатели на оваа промена, не само пасивни набљудувачи. Ако традиционалните финансиски системи се старата школа, ние сакаме да бидеме иднината која на корисниците им дава контрола, знаење и моќ да управуваат со сопствените финансии на нов начин.

Банкарство: Ако можете да дадете само еден совет на идните менаџери?

Христина Ивановиќ Блажевска: „Прво во времето, прво во правото”– ова е личен мој цитат по кој ме знаат моите колеги.

Менаџирањето не е само во тоа да знаете што сакате, туку и во тоа да препознаете кога е вистинскиот момент да делувате. Без разлика дали сте жена или маж, во финтек или во кој било друг сектор, вистинските менаџери се оние кои имаат храброст да направат промена, но и мудрост да знаат кога треба да застанат и да научат нешто ново.

Храброст да преземеш ризик, храброст да излезеш од сопствената комфорна зона и храброст да направиш нешто што никој пред тебе не го направил.

Многу луѓе мислат дека менаџирањето е во зборувањето, во носењето големи одлуки, во тоа да бидеш најгласниот во просторијата. Но, вистината е дека тоа е многу повеќе во тоа да знаеш кога да слушаш. Најдобрите менаџери не се оние кои секогаш имаат одговори, туку оние кои знаат да ги постават вистинските прашања.

Ако го најдеш тој баланс – помеѓу слушањето и дејствувањето, помеѓу стратегијата и интуицијата, помеѓу визијата и реалноста – тогаш не само што ќе бидеш добар во она што го работиш, туку и инспирација за другите околу тебе.

Можеби, ќе звучи како клише, но јас целосно верувам дека кога нешто се сака, се може многу, се може сѐ.

Гласот на разумот е оној кој ме води, етиката и правичноста. Како магистер на правни науки, од областа на финансовото право верувам во личното рацио, водено од правото и законите. Така и работам во она што најдобро го знам, така и ги менторирам сите мои колеги и соработници. 

С. Македонија официјално стана дел од Единствената област за плаќање во евра (СЕПА), што ќе донесе значајни промени во начинот на вршење на прекуграничните плаќања. Ова членство треба да го олесни испраќањето и примањето пари од странство, да ги намали трошоците за трансакции и да ја подобри брзината и сигурноста на плаќањата во евра.

Но, што значи ова за граѓаните и компаниите? Ќе се поедностави ли процесот на примање средства од странство? Ќе можеме ли полесно да плаќаме онлајн и да вршиме трансакции во евра? Какви измени ќе треба да воведат банките и дали ќе има промени во законската регулатива?

За овие прашања разговараме со г-ѓа Емилија Нацевска, вицегувернерка на Народната банка, која ќе ни објасни што можеме да очекуваме од примената на СЕПА и како ќе влијае ова на секојдневното финансиско работење во земјава. 

Банкарство: Што значи пристапувањето на Македонија во СЕПА? Како ќе ни го олесни ова секојдневниот живот и од кога точно ќе можеме да ги користиме новите погодности што ги носи СЕПА?

Емилија Нацевска: Со одобрувањето на барањето на нашата земја за членство во СЕПА од страна на Европскиот совет за плаќања, на 6 март 2025 година, се потврди дека националната правна рамка во платежната област, како и во останатите области тесно поврзани со плаќањата како што се банкарството, спречувањето перење пари и финансирањето тероризам и заштитата на личните податоци, е високо усогласена со правната рамка во овие области на Европската Унија. Хармонизираната правна рамка создаде правна сигурност и основа за прифаќање на домашните банки за извршување на плаќањата во евра со банките од останатите земји членки на СЕПА преку платните системи на ЕУ, иако земјата не е полноправна членка на ЕУ. Со тоа, банките ќе можат да ги извршуваат плаќањата во евра на граѓаните и на компаниите на брз и ефикасен начин со сите банки од областа на СЕПА, за разлика од сегашниот начин којшто е прилично долг и комплексен и се одвива преку поединечните кореспондентни аранжмани на банките со некои од европските банки. Поконкретно, плаќањата во евра кон која било земја во СЕПА преку платните системи за класичен трансфер на средствата ќе се извршуваат за неколку часа во текот на денот, а преку системите за инстант плаќањата ќе се извршуваат за помалку од 10 секунди, додека во моментов се извршуваат во рок од три и повеќе дена. Понатаму, за пренос на средствата ќе бидат потребни  само неопходните податоци за извршување на плаќањето, како што се називот и бројот на сметката на плаќачот и примачот, износот и основата за плаќањето, со што значително ќе се олесни иницирањето на плаќањата од граѓаните и компаниите во кои било време и место. Најпосле, плаќањата ќе станат поевтини имајќи предвид дека со пристапот до платните системи во СЕПА банките значително ќе ги намалат трошоците коишто произлегуваат од сегашните комплексни и скапи кореспондентни аранжмани. Пристапот до платните системи на СЕПА за банките од нашата земја и другите три нови земји членки (Албанија, Црна Гора и Молдавија) е овозможен од 5 октомври 2025 година од кога всушност граѓаните и компаниите и ќе може да ги почувствуваат погодностите од членството во СЕПА, односно побрзи, поедноставни и поевтини прекугранични плаќања во евра.  

Банкарство: Од аспект на интеграцијата со СЕПА, како ќе пристапат домашните банки до платните системи во СЕПА?

Емилија Нацевска: Со цел да се операционализира вклучувањето на нашите банки во СЕПА, секоја банка ќе треба да достави барање до Европскиот совет за плаќања за учество во платните системи во СЕПА. Притоа, банката ќе треба да прикаже дека ги исполнува условите и е подготвена од оперативен и технички аспект да прима и да испраќа пораки за извршување на плаќања во евра со банките во СЕПА. Во однос на оперативно-техничките услови, банката ќе треба да избере посредничка банка од Европската Унија којашто е директен учесник во платните системи во СЕПА преку која ќе ги извршува плаќањата. Исто така, банката ќе треба да го приспособи својот информациски систем заради примена на стандардот ИСО 20022 којшто се користи за размена на пораките за плаќања помеѓу учесниците во платните системи во СЕПА. Откако барањето ќе биде одобрено од страна на Европскиот совет за плаќања, банката ќе може да ги извршува плаќањата во евра побрзо и поефикасно имајќи предвид дека ќе има пристап до над три и пол илјади банки и други даватели на платежни услуги коишто се учесници во платните системи во СЕПА. На овој начин, банките ќе ги избегнат постојните кореспондентни аранжмани со што ќе ги намалат своите трошоци коишто понатаму ќе треба да бидат пренесени во група пониски надоместоци коишто ги наплатуваат од граѓаните и компаниите за извршување на плаќањата во евра.

Банкарство: Имаме голем број иселеници кои дел од своите заработени средства им ги испраќаат преку девизни дознаки на своите семејства во Македонија. Дали парите што ги испраќаат роднините од странство ќе пристигнуваат побрзо и со помали трошоци? Ќе има ли некакви ограничувања од аспект на дозволениот износ којшто ќе може да се префли врз основа на подарок?

Емилија Нацевска: Согласно претходно изнесеното, парите коишто нашите иселеници ги испраќаат до своите семејства во земјата ќе пристигнуваат побрзо бидејќи нашите банки ќе имаат пристап до платните системи во СЕПА и ќе може веднаш, во текот на истиот ден или најдоцна следниот работен ден, да им ги стават на располагање на граѓаните на нивните платежни сметки. Исто така, се очекува дека надоместоците коишто банките ги наплатуваат за приливите во евра ќе се намалат. Според процените на Светската банка, надоместоците за дознаките се проценуваат на околу 6,71 отсто од износот на трансакцијата, при што со влегувањето во СЕПА би се намалиле до глобалното целно ниво од 3 отсто, што ќе доведе до заштеда од половина милијарда евра на ниво на регионот на Западен Балкан. Ограничувања на износите, вклучително и врз основа на подарок, нема да има, освен во платните системи за инстант плаќањата преку кои може да се врши пренос на средства до 100 илјади евра. Меѓутоа, тоа не значи дека банките ќе ги пропуштаат сите трансакции и нема да применуваат одредени контролни процеси за нивно согледување од аспект на регулативните барања за спречување на перењето пари и финансирањето тероризам, како што тоа впрочем го прават и банките во останатите земји од СЕПА и светот. 

Банкарство: Во моментов, за да платиме одмор во Грција или школување во некоја европска земја неопходно е да приложиме сет документи со цел да ја потврдиме основата на ова плаќање. Најчесто се бара фактура или договор, во спротивно не може да се плати. Од друга страна, трошоците за овој тип плаќања се исклучително високи во моментов. Ќе можеме ли без проблем да плаќаме онлајн во странство или да префрламе пари на европски сметки преку ефикасен процес и без дополнителни трошоци?

Емилија Нацевска: Народната банка веќе го олесни преносот на парични средства кон странство преку измена на постоечката подзаконска регулатива којашто е во примена од јануари оваа година, со којашто понатаму не се бара приложување документи за тековните трансакции, како што е плаќањето одмор или школарина во странство. Со влезот на земјата во СЕПА, преносот на парични средства во евра дополнително ќе се поедностави и ќе се забрза, овозможувајќи им на граѓаните преку користење на своите мобилни апликации да ги извршуваат плаќањата во евра на лесен начин со внесување минимален сет податоци во платниот налог. Покрај ова, трошоците за пренос на паричните средства во евра ќе се намалат имајќи предвид дека во СЕПА првенствено се применува принципот на поделба на трошоците, односно плаќачот ги намирува трошоците кон сопствената банка, а примачот ги презема трошоците на неговата банка. Во моментов, многу често во преносот на паричните средства се вклучени повеќе странски кореспондентни банки коишто наплатуваат дополнителни трошоци, поради што тие паѓаат на товар на плаќачот и ги зголемуваат вкупните трошоци на плаќањето. Во иднина, овие дополнителни трошоци за плаќањата во евра во СЕПА ќе бидат отстранети.

Банкарство: Голем дел од нашите граѓани работат како хонорарни работници во странство и платата ја примаат на својата девизна сметка во Македонија за што плаќаат само персонален данок. Но, за приливот да се распореди е потребен документ како фактура или договор за да се потврди трансакцијата. Дали во иднина македонските граѓани ќе мора да ги носат овие документи во банка кога ќе добијат пари од странство или ова правило ќе се укине?

Емилија Нацевска: Покрај на страната на одливните плаќања, Народната банка веќе презема активности за олеснување на извршувањето и на приливните плаќања. Во таа смисла, се работи на приспособување на подзаконската регулатива со што ќе се овозможи приливите од странство да му се ставаат на располагање на платежната сметка на примачот веднаш, а најдоцна следниот работен ден, без приложување документи за причината на приливот кај најголемиот дел од приливите од странство, со исклучок на одредени приливи поврзани со капиталните трансакции за коишто се предвидени законски ограничувања до влезот на земјата во Европската Унија. 

Банкарство: Голем дел од мерките на претпазливост при девизни плаќања или девизни приливи произлегуваат од Законот за девизен платен промет. Дали и кога се планира спроведување на одредени промени во овој закон со цел да се приспособи на СЕПА и да се поедностави работењето со странски плаќања и какви промени ќе се воведат?

Емилија Нацевска: Измени на Законот за девизно работење беа направени во февруари оваа година, со кои меѓу другото се овозможува покрај банките, плаќања кон странство да даваат и други даватели на платежни услуги, како што се штедилниците, платежните институции и институциите за електронски пари. Со нивното вклучување на пазарот на платежни услуги се очекува дека ќе се засилат конкуренцијата и иновациите коишто би им овозможиле на граѓаните и на компаниите да ги користат придобивките од примената на најновите финтек-решенија во платежната сфера овозможувајќи им едноставни, брзи и евтини плаќања во земјата и странство. За таа цел, Народната банка во моментов ја приспособува подзаконската регулатива којашто произлегува од Законот за девизно работење и таа ќе го олесни дополнително извршувањето на прекуграничните плаќања. 

Банкарство: Какви придобивки ќе имаат компаниите од членството на Македонија во СЕПА? Ќе им се поедностави ли плаќањето кон странски добавувачи и наплатата од клиенти во Европа?

Емилија Нацевска: Компаниите исто така ќе ги почувствуваат придобивките имајќи предвид дека со влезот на земјата во СЕПА се обезбедува подобрен пристап до пазарот на Европската Унија. Со стандардизирани и рационализирани процеси на плаќање коишто подразбираат користење и поефикасни платежни услуги како што е директното задолжување, компаниите ќе можат да се вклучат во прекугранична трговија со поголема леснотија, поттикнувајќи го економскиот раст и регионалната интеграција. Анализата на Светската банка за трошоците за прекугранични плаќања во евра за микропретпријатијата, малите и средните претпријатија во Западен Балкан открива дека преносот на 5.000 евра од Европската Унија до земјите од Западен Балкан чини околу 12 пати повеќе отколку помеѓу земјите на Европската Унија. Ова е значителен јаз кај трошоците коишто сега паѓаат на товар на компаниите во земјата во споредба со трошоците на компаниите во Европската Унија, за кој очекуваме дека значително ќе се стесни со влезот во СЕПА. 

Банкарство: Рокови имаме и извесно е дека плаќањата преку СЕПА доаѓаат во Македонија. Дали банките ќе имаат задолжителна обврска да ги воведат овие услуги и во електронското/мобилното банкарство или Народната банка ќе дозволи да бидат достапни само на шалтер? Кои стандарди ќе мора да ги исполнат банките и што ќе бара Народната банка од нив?

Емилија Нацевска: Самата идеја за воспоставување на СЕПА во Европа е инспирирана од потребата за олеснување на електронското извршување на прекуграничните плаќања во евра помеѓу земјите од Европската Унија, Европската економска област и уште неколку други земји како што се Обединетото Кралство, Швајцарија, Андора, Ватикан, Монако и Сан Марино, а од неодамна и Албанија, Молдавија, Црна Гора и нашата земја. Оттука, банките ќе ги приспособат своите информациски системи со цел да им овозможат на граѓаните и компаниите олеснето електронско иницирање на прекуграничните плаќања во евра со користење на електронското и мобилното банкарство. Секако, банките ќе ги овозможат овие услуги и на шалтерите за клиентите коишто го претпочитаат овој начин на извршување на плаќањата, иако трендовите се во прилог на сѐ поголемо електронско извршување на плаќањата. 

Во однос на стандардите коишто треба да ги исполнат банките, првенствено ќе треба да го применат меѓународниот стандард ИСО 20022 којшто се користи за размена на пораки помеѓу учесниците во платните системи во СЕПА и којшто од ноември 2025 година станува задолжителен стандард којшто ќе го применува и глобалната мрежа за размена на пораки СВИФТ.

Банкарство: Македонија стана дел од СЕПА, но што ни претстои до целосното спроведување? Кои се следните чекори што треба да се преземат за граѓаните и компаниите да можат практично да ги користат придобивките од ова членство?

Емилија Нацевска: Заради навремена подготовка на банките, Народната банка во соработка со Светската банка, организира неколку работилници на кои присуствуваа експертски тимови од Европскиот совет за плаќања, Светската банка, Европската централна банка, како и други релевантни претставници од банкарската индустрија во Европската Унија. На овие работилници беа презентирани и детално објаснети релевантните прашања за практичното приклучување на нашите банки во платните системи во СЕПА. Во моментов, банките водат преговори со деловни банки од Европската Унија коишто веќе се директни учеснички во платните системи во СЕПА, за да ги поддржат процесите на плаќањата од и кон нашата земја. Истовремено, банките засилено работат на приспособување на нивните информациски системи во согласност со техничките барања на платните системи во СЕПА коишто го користат стандардот ИСО 20022 при извршувањето на плаќањата во евра. Банките треба да ја презентираат својата правна, оперативна и техничка подготвеност во барањето за пристап до платните системи во СЕПА, коешто секоја банка треба да го поднесе индивидуално до Европскиот совет за плаќања, најдоцна до 22 август 2025 година. Доколку банката ги исполнува предвидените правни, технички и оперативни услови, по оцена на Европскиот совет за плаќања, ќе ѝ биде овозможено да извршува плаќања во евра во СЕПА почнувајќи од 5 октомври 2025 година, кога Европскиот совет за плаќања, како што и официјално соопшти ќе го отвори прозорецот за приклучување на банките од нашата земја во СЕПА.

Преземањето на авторски содржини (текстови и фотографии) од оваа страница е строго забрането без претходно писмено одобрение и е предмет на условите наведени на следниот линк.