Царините, како инструмент на трговската политика, традиционално имаат директно влијание врз физичката размена на стоки и услуги помеѓу државите. Тие претставуваат бариера која влијае на цените, достапноста и конкурентноста на производите на глобалниот пазар. Но, кога станува збор за криптовалутите кои се дигитални, децентрализирани форми на вредност, нивната природа ги прави суштински различни од традиционалните финансиски и трговски инструменти. Оттука, сѐ почесто се поставува прашањето какво ќе биде влијанието на ваквите мерки врз криптовалутите?

Криптовалутите поради својата природа, се релативно имуни на директно влијание од царините, бидејќи не се физички добра кои преминуваат граници. Сепак, индиректното влијание не е занемарливо. Зголемените царини меѓу економските сили како САД и Кина, или ЕУ и Русија, водат до нестабилност на традиционалните пазари, што често ги турка инвеститорите кон алтернативни средства, меѓу кои се криптовалутите, но и благородните метали, пред се златото.

Крипто наспроти фиат валутите и благородните метали

Во споредба со традиционалните пазари за тргување, криптовалутите се релативно нови, но веќе покажаа значајна отпорност и интерес кај инвеститорите, особено во време на економска неизвесност.

Фиат валутите, како што се доларот, еврото или јенот, се под контрола на централните банки и често се изложени на девалвација како резултат на инфлација, прекумерна емисија на пари или нестабилна монетарна политика. Особено во услови на политички или економски кризи, како што беше енергетската криза и Ковид-19 пандемијата, фиат валутите брзо ја губат својата куповна моќ. Наспроти тоа, криптовалутите, пред сѐ Биткоинот како најпозната и најсигурна криптовалута, се дизајнирани со ограничена понуда на токени, што им овозможува долгорочна заштита од инфлација, слично како златото.

Но, за разлика од златото, чија глобална понуда и понатаму расте благодарение на нови наоѓалишта и напредокот во технологијата за експлоатација, Биткоинот има однапред дефиниран алгоритам и математички ограничена понуда, вградена во неговиот протокол со максимум од 21 милион токени што некогаш ќе бидат пуштени во оптек. Оваа карактеристика му дава уникатна позиција на пазарот како дигитално средство со екстремно ограничена понуда, што го прави сѐ попривлечно за инвеститорите кои бараат заштита од инфлација и долгорочна вредност.

Од друга страна, благородните метали, посебно златото и среброто, историски се третираат како „сигурно прибежиште“ во време на глобални геополитички тензии, неизвесност во монетарната политика на водечките централни банки (како ФЕД или ЕЦБ) или во услови на променливи макроекономски показатели. Сепак, криптовалутите сè почесто го заземаат тоа место, особено кај помладите генерации и технолошки понапредни инвеститори, поради нивната транспарентност, ограничена понуда (како кај биткоинот), и независност од централизирани институции. Но, за разлика од златото и другите благородни метали, криптовалутите нудат поголема ликвидност, значително полесен транспорт, пониски трошоци за чување и поголем потенцијал за раст и пред сѐ не подлежат на царини.

Какви се очекувањата на експертите и аналитичарите?

Според мислењата на водечките аналитичари во крипто-секторот, како и на институции кои внимателно го следат овој пазар, криптовалутите ќе продолжат со раст и развој, особено поради зголемениот интерес од страна на институционалните инвеститори, развојот на блокчејн технологијата и прифаќањето и адоптацијата на самата технологија и криптовалутите од големите корпорации и финансиски институции. Регулаторната рамка, иако сѐ уште во развој, се очекува да донесе дополнителна доверба меѓу пошироката јавност и инвеститорите.

Очекувањата се дека во следните 5 до 10 години криптовалутите ќе имаат се поголема улога во глобалната економија, не само како средство за инвестиција, туку и како платежно средство, алатка за заштита на вредноста и дел од дигиталната трансформација на финансискиот сектор (вклучувајќи дигитални берзи, нови платформи за плаќање и блокчејн апликации).

И покрај тоа што краткорочното движење на цените на криптовалутите е подложно на висока волатилност, долгорочниот тренд според експертите покажува дека криптовалутите може да станат легитимна алтернатива на традиционалните финансиски инструменти, особено во време кога глобалната економија е под притисок.

Асоцијацијата за е-трговија на С.Македонија – АЕТСМ ги анализираше објавените податоци од Народната Банка на Република Северна Македонија, за платежни трансакции со платежни картички според типот на уредот (географска поделба по земји) во 2024, согласно кои Македонците со своите платежни картички во странство потрошиле за онлајн пазарење 284.4 милиони евра во 7.4 милиони трансакции, купувајќи производи и услуги посебно поврзани со патувања и трансакции за авио-билети и резервации на хотели онлајн. Во однос на 2023 година Македонците за купување производи и услуги со платежни картички кон странски е-трговци во 2024 година потрошиле 45.4% повеќе додека бројот на е-трансакциите е зголемен за 61.4%. Просечната трансакција изнесува 38.6 евра и е помала за 10% во однос на минатата година. При тоа 74% од вредноста и 67% од бројот на направените трансакции се во Холандија, Обединето Кралство, Ирска, Унгарија, САД, Грција, Луксембург, Литванија и Германија. И во 2024 година Македонците оствариле наголема вредност на е-трансакции од 41.9 милиони евра во Холандија додека најголем број на трансакции од 1.37 милиони направиле во Ирска. 

Најголем пораст на бројот на е-трнасакции во 2024 година спрема минатата година е забележан во Грција (207.9%), Литванија (162.1%) и Ирска (140,7%) додека на вредноста на направените трансакции најголем пораст е остварен во Литванија (221.7%), Ирска (58.7%) и Обединето Кралство (58.6%). Пад е забележан кај бројот на е-трансакциите од 65.6% и кај вредноста за 3.2% кон Германија. 

Mакедонците во 2024 година потрошиле најмногу пари во Холандија (41.9 милиони евра), додека во Ирска направиле најголем број на трансакции (1.37 милиони). 

Највисока просечна вредност на е-трансакција Македонците оставриле во Германија од 214.2 евра, додека во Луксембург Македонците направиле најниска просечна трансакција и истата изнесува 14.1 евра. 

„Растот остварен во 2024 година во однос на минатата година изнесува 45.4% скоро ист пораст како и во 2022 година (46%) спрема претходната. Најмногу Македонците како и секоја година направиле трансакции кон Холандија во вредност од 41.9 мил. евра, Обединето Кралство 40.7 и Ирска 33.7 мил. евра. Истото е очекувано ако се има предвид дека од овие земји имаат седиште Booking.com, Netflix и Uber за Европа (Холандија), ASOS, Amazon UK(Обединето Кралство), додека највисокиот остварен број на трансакции од Македонци во Ирска, како и пораст на вредноста од 58.7% во однос на минатата година се должи на тоа што таму сe регистрирани, Meta и Google. Онлајн купувањето кон странски платформи, без разлика дали е тоа за производи или за резеравции во хотели, авиони или социјални медиуми, може да влијае позитивно и за домашните е-трговци со оглед дека се работи за менување на навиките и зголемено користење на онлјан купување воопшто. Од друга страна зголемената побарувачка ќе ги стимулира домашните трговци да ја зголемуваат и унапредуваат понудата и целокупното онлајн искуството за купувачите” – вели претседателката на Асоцијацијата за е-трговија на Македонија, Д-р Нина Ангеловска.

ОД КАДЕ И КОЛКУ КУПУВААТ ОНЛАЈН СТРАНСКИТЕ ИМАТЕЛИ НА ПЛАТЕЖНИ КАРТИЧКИ ОД МАКЕДОНСКИТЕ Е-ТРГОВЦИ?

Согласно објавените податоци од НБРСМ, странски иматели на платежни картички за купување производи и услуги од македонски е-трговци во 2024 година потрошиле 37.2 милиони евра, што во однос на минатата година претставува пораст од 38.7%. Остварената вредност која странските онлајн купувачи ја направиле кон домашните е-трговци во 1.2 милиони трансакции бележи пораст од 44% во однос на 2023 година. Од вредноста на вкупно направените трансакции од странци кон македонски е-трговци во 2024 година 52.6% припаѓаат на иматели на платежни картички од 9 земји.  6.3 милиони евра или 17% од вредноста на трансакциите се направени од иматели на платежни картички издадени во САД, потоа 3.5 милиони евра од Швајцарија и 2.4 милиони евра од Германија. Потоа следат Ирска со 1.85 мил. евра, Турција 1.75 мил. евра и соседите Косово и Србија со 821 и 814 илјади евра. Најголем пораст и на вредноста и на бројот на трансакциите е остварен од ирските иматели на платежни картички, на сметка на намалување на вредноста и бројот на имателите на платежни картички од Обединетото Кралство.

ВО 2024 СПРЕМА 2023 ГОДИНА ВРЕДНОСТА НА Е-ТРАНСКАЦИИТЕ ОД СТРАНСТВО КОН МАКЕДОНСКИ Е-ПРОДАВНИЦИ Е ЗГОЛЕМЕНА ЗА 39%, ДОДЕКА БРОЈОТ ЗА 44%.

„Е-трговијата овозможува купување на производи и услуги од било кој крај на светот. Остварениот годишен пораст од 39% на вредноста на е-трансакциите направени од странци кон домашните е-трговци и остврени 37.2 мил. евра покажува дека македонските е-трговци треба да го искористат уште повеќе овој потенцијал. Имено од анализата се гледа дека најмногу онлајн трансакции направени од странски иматели на платежни картички како по број така и по вредност се направени од земји каде што има македонски иселеници што нѐ упатува на претпоставка која е основа за понатамошно истражување дека нашите иселеници се повеќе го користат овој канал за купување на производи и услуги на своите блиски од македонските е-продавници. Очекувањата се и понатаму да продолжи растот на вредноста и бројот на реализирани онлајн трансакции од странство што исто така е придонес за развојот на македонската е-трговија.” – додаде преседателката на Асоцијацијата за е-трговија на Македонија, Д-р Нина Ангеловска.

Иако паметните апликации за плаќање преку мобилни телефони и други уреди стануваат сè поприсутни во Македонија, се поставува прашањето – дали граѓаните навистина ги користат? Од минатата година, корисниците добија пристап до Google Pay и Garmin Pay, додека повеќе домашни банки веќе нудат можност за мобилни плаќања преку свои апликации, овозможувајќи побрзи и поедноставни трансакции без физичка картичка.

Пазарна анализа: мобилни и дигитални паричници

Во моментот, повеќе банки во земјава нудат дигитални решенија за плаќање:

Стопанска банка: Google Pay, Garmin Pay

ПроКредит банка: Google Pay

Халкбанк: Halk Pay, Garmin Pay, Fidesmo Pay

НЛБ банка: NLB Pay, Google Pay, Garmin Pay

Комерцијална банка: Google Pay, Garmin Pay

Овие решенија се базирани на дигитализирање на дебитна или кредитна картичка во мобилен паричник, по што корисникот може да плаќа со својот телефон или паметен часовник – лесно, брзо и безбедно. Придобивките се јасни: мобилниот уред секогаш е при рака, ризикот од губење или кражба на картичката е намален, а плаќањето во странство е значително поедноставено.

Сепак, ваквите технологии и понатаму наидуваат на воздржаност кај македонските граѓани. Според податоците од Народната банка, кешот и понатаму е прв избор за плаќање, следен од дебитните картички. Кредитните картички се користат значително помалку, а дигиталните паричници – најмалку. Причините лежат во силно вкоренетите навики, ниска финансиска писменост и ограничена информираност за придобивките од новите технологии.

На пример, според последниот извештај на Народната банка (декември 2024), во земјава биле активни 1.935.109 картички со функција за подигнување и уплата на готовина, од кои 1.927.670 имале платежна функција. Од нив:

1.651.629 се дебитни картички

276.041 се кредитни картички

2.603 се картички со одложено задолжување

Но, само 131.749 картички биле дигитализирани за плаќање преку мобилен уред – што претставува едвај 6,8% од вкупниот број издадени картички. Иако оваа бројка е речиси двојно поголема од онаа на почетокот на 2024 година (под 70.000), сепак јасно е дека дигитализацијата напредува со ограничено темпо.

Еден од клучните фактори за ова е недостапноста на Apple Pay во Македонија. Бројни корисници на iPhone и Apple Watch се соочени со невозможност да ги дигитализираат своите картички, што директно го намалува бројот на потенцијални корисници на мобилни плаќања. Оваа празнина на пазарот претставува сериозен предизвик за понатамошната дигитална трансформација.

Дополнително, дел од трговците сè уште преферираат плаќање во кеш, што не оди во прилог на дигиталните услуги. За разлика од трговците во развиените западни земји, каде готовина речиси и не се користи, кај нас таа и понатаму има доминантна улога во секојдневната економија.

Заклучокот е јасен: иако техничките можности постојат, свесноста и подготвеноста за користење на дигитални паричници во Македонија остануваат на ниско ниво. За вистински продор на овие технологии ќе биде потребна поширока едукација, присуство на сите глобални платформи за плаќање – особено Apple Pay, како и променета перцепција кај граѓаните и бизнисите кон современите, безбедни и бесконтактни плаќања.