Традиционалните начини на користење на електричната енергија со себе носат и последици кои се одразуваат на климатските промени, а со тоа носат и ризици оставајќи негативни последици по екосистемите, здравјето на луѓето и економијата.

Човечките активности како што се зголемена потрошувачка на енергија, транспорт, согорување на фосилни горива имаат огромно влијание врз животната средина и штетат на здравјето на луѓето.

Денес, голем број на земји се повеќе се осврнуваат кон обновливите форми на енергија – сонце, ветер, хидроелектрична енергија и на тој начин позитивно делуваат врз животната средина, го намалуваат загадувањето и го подобруваат квалитетот на живот на граѓаните.

Тука, голема улога може да одиграат институциите преку зголемување на колективната свест на граѓаните и бизнис-заедницата, донесување на Програми и стратегии, како и поттикнување на ,,зелени,, инвестиции.

За таа цел разговараме со Дарио Николовски, Директор на Агенцијата за енергетика, како една алка од институционалниот синџир за поддршка во спроведувањето на енергетската политика.

Банкарство: Агенцијата за енергетика на Република Северна Македонија го поддржува спроведувањето на енергетската политика, ги следи и анализира ефектите кои произлегуваат од таа политика. Како ја оценувате состојбата во нашата земја на поле енергетика, енергетска ефикасност и користење на обновливи извори на енергија?

Дарио Николовски: Сметам дека после донесувањето на новиот Закон за енергетика во 2018 година состојбите во енергетиката добија нова димензија во смисол на либерализација на пазарот и воспоставување на ефикасен, конкурентен и финансиски одржлив енергетски сектор.

Со Законот за енергетска ефикасност од 2020 година се доуреди оваа специфична област која е вткаена во сите пори на доброто управување со енергијата, заштитата на животната средина и климатските промени. Останува да се донесат сите подзаконски акти за оваа област да биде целосно заокружена и да се создадат услови за реализација на високо поставените цели за заштеда на енергија.

Поволната клима што ја создадоа овие два закона, се одрази на зголемувањето на интересот за вложување во мерки за енергетска ефикасност, управување со енергијата, а особено во нови постројки за производство на електрична енергија од обновливи извори на енергија.

Нашиот план е сериозно зголемување на инвестициите во енергетскиот сектор, токму затоа и во интервентниот план за инвестиции 2021-2027 (ИПИ), вреден 8,2 милијарди евра, за секторот енергетиката се испланирани највисок процент, односно 3,2 милијарди евра.

Едноставните постапки и процедури за инвестирањево обновливите извори на енергија доведоа до фактот дека во земјите во регионот имаме најбрзо растечки резултати и зголемување на инсталираниот капацитет на постројките. Имено, денес во функција се околу 300 постројки за производство на електрична енергија од обновливи извори на енергија од сите видови (хидро, сончева, биогас, биомаса и ветер) кој користат повластена тарифа и кој учествуваат со околу 8% во вкупното производство на електрична енергија.

Исто така позитивна е транзицијата на производството на електричната енергија од фосилни кон обновливи извори на енергија, како и воведениот систем на премиуми, доведе до зголемен интерес на домашните и странски инвеститори за вложување во ветерни и фото-волтаични централи. Преку домашните инвеститори веќе се реализираат и ќе се реализираат фотонапонски централи во Македонски Брод, Свети, Никола, Неготино, Брвеница, Кочани и би рекол најголемата на Балканот која треба да се изгради на предвидениот аеродром во Штип др.

Што се однесува до ветерниците би го споменал проектот кој е во финална фаза на преговори за стратешки инвеститор, а тоа е германската инвестиција за 400 мегавати ветерна електрана во вредност од 500 милиони евра, потоа изградбата која треба да започне овој период, а тоа е ветерниот парк во Демир Капија што е инвестиција на турска компанија. Вредноста на оваа инвестиција е 50 милиони евра за 30 мегавати, потоа ветерницата во Свети Николе од 36 мегавати од домашен инвеститор чија вкупната вредност е 60 милиони евра и трите регионални ветерни паркови, Богданци од 30 мегавати, инвестиција на ЕНЕРГО системи Словенија и Австрија, вредноста е 50 милиони евра.

Додека пак слободните простори во РЕК Битола и ТЕЦ Осломеј се пренаменуваат во фото-волтаични централи, при што планот е да се добијат до 2030 нови 1.800 MW сончеви и 600MW ветерни централи.

Банкарство: Во април 2021 година беше изготвен 4-тиот Национален акциски план за енергетска ефикасност (2020-2022) кои ги опфаќа предлог мерките за намалување на потрошувачката на енергија за период од три години, како една од обврските која произлегува од Законот за енергетска ефикасност. Накратко, може да ни образложете кои заклучоци и мерки произлегоа од овој акциски план?

Дарио Николовски: Врз основа на превземените обврски од Договорот за основање на Енергетската заедница Република Северна Македонија е должна да го усогласи националното законодавство од областа на енергетиката и животната средина со законодавството на Европската Унија.

Една од обврските од Договорот за основање на Енергетската заедница, а воедно и обврска која произлегува од Законот за енергетска ефикасност е подготвување на четвртиот Национален акциски план за енергетска ефикасност (НАПЕЕ) кој треба да извести за мерките што биле спроведени во претходните три години, но и да предложи мерки за намалување на потрошувачката на енергија во периодот од 2019-2022 година во: домаќинствата, комерцијалниот, јавниот сектор, индустријата и транспортот.

Една од тие мерки е и поставувањето на фотоволтаични системи на основни и средни училишта, спортски сали, детски градинки, општинско-административни објекти, домови на култура, здравствени домови, и на територијална единица за противпожарна заштита и тренинг центар.

За намалување на трошоците за електрична енергија кај јавните објекти се инсталираа фотоволтаични системи на пречистителни станици за отпадни води и тоа во Берово, Кичево и Македонски Брод, како и 4 системи на фабрики за вода за водоснабдителните системи во Штип, Струга-Шум, Гостивар и Тетово, и на една пумпна станица за водоводен систем во Карбинци.

Кај ваквите објекти, кои работат 24 часа и се големи потрошувачи на струја, заштедите во потрошена електрична енергија може да изнесуваат од 28 до 82% по објект за месец.

Целта на „Проектот за енергетска ефикасност“, поддржан од Светска Банка во вкупна вредност од 25 милиони евра е намалување на потрошувачката на енергија во јавниот сектор и поддршка за воспоставување и спроведување одржлив механизам за финансирање на енергетска ефикасност во јавниот сектор. Благодарение на овој проект со целосно нова инфраструктура, односно енергетски ефикасни кров, фасада, нови прозори, врати и делумно уредување на внатрешноста се имплементирани во Клиничкиот Центар во Скопје и во сите објекти на Центарот за јавно здравје Скопје, и во уште 30-тина болници ширум државата.

Преку Проектот за проектирање и поставување на фотоволтаични системи, се направија инвестиции во 35 општини и на 108 јавни објекти.

Според очекуваните заштеди за плаќање на сметките за струја кај јавните правни субјекти, инвестицијата се враќа за 7,5 години.

Банкарство: Луѓето се повеќе стануваат свесни за своето здравје, животната средина и климатските промени. Се почесто избираат да користат производи кои ја зголемуваат енергетската ефикасност во својот дом и допринесуваат за поздрава околина. Банките исто така својата понуда на кредити ја збогатуваат и со “еко” или „зелени кредити“. Дали имате соработка со Банките кога станува збор за користење на овие кредити, во насока на поддршка и промовирање на придобивките од примена на високо енергетско ефикасни и достапни технологии?

Дарио Николовски: Општо кажано, банкарскиот сектор во земјата многу одамна ја препозна и ја поддржуваше секоја издржана иницијатива во областа на подобрување на енергетската ефикасност и инвестирањето во обновливи извори на енергија. Скоро секоја банка има достапни кредитни линии за финансирање на конкретни мерки за енергетска ефикасност во домаќинствата (промена на фасади, кровови, прозорци, врати), уреди за греење и ладење на просториите како и поддршка на малите и средни претпријатија во мерките за намалување на потрошувачката на енергија.

Исто така значителен е и придонесот на банките во кредитирање на проектите за производство на електрична енергија од обновливи извори на енергија при што заради големите износи на инвестициите многу често банките настапуваат заедно и во соработка со финансиски институции.

Поголемиот дел од досегашната финансиска поддршка за мерките за енергетска ефикасност потекнуваше од средствата од буџетот, банкарскиот сектор и меѓународните финансиски институции. Агенцијата за енергетика во соработка пред се со Македонската Банка за поддршка на развојот, учествуваваше на бројни сесии во единиците на локалната самоуправа за промоција на енергетската ефикасност и обновливите извори на енергија.

Но, за исполнување на високо поставените цели за намалување на потрошувачката на енергија потребно е трајно решенија со воспоставување на Фонд за енергетска ефикасност како револвинг механизам со кој континуирано ќе се финансираат проектите за енергетска ефикасност, пред се во јавниот сектор кој треба да биде пример за останатите сектори. Агенцијата за енергетика е еден од корисниците на Проектот за енергетска ефикасност во јавниот сектор, финансиран од Светската Банка, со кој ќе се воспостави правна рамка и ќе се основа Фондот за енергетска ефикасност како клучен фактор во остварувањето на Енергетската Стратегија.Основањето на револвинг Фонд за енергетска ефикасност е клучен предизвик за остварувањето на политиките во Енергетската стратегија, бидејќи на долг рок, инвестициите во подобрувања на енергетската ефикасност придонесуваат кон економската и финансиската одржливост.

Сметам, дека се уште има голем простор за соработка и заедничко промовирање на управувањето со енергија, енергетската ефикасност и обновливите извори на енергија бидејќи пред нас е неминовен процес на транзиција на производството на електрична енергија од фосилни горива кон обновливи извори на енергија.

Банкарство: Прашањата во врска со животната средина се од суштинско значење за човековото постоење. Кои проекти во кои сте учествувале како институција би ги издвоиле, а се од особена важноста за подигнување на стандардите за почиста и поздрава околина?

Дарио Николовски: Агенцијата за енергетика пред се учествува во спроведување на проекти од областа на енергетската ефикасност и обновливите извори на енергија, но во последно време скоро и да не постои проект од оваа област во која не е вклучена и заштитата на животната средина и климатските промени. Сметам дека овој период реално ја отсликува потребата на една по комплексна акција кон подобрување на животната средина, квалитетот на воздухот, земјата и водата и воопшто квалитетот на животот.

Би го напоменал учеството на Агенцијата за енергетика во Проектот за енергетска ефикасност на Западен Балкан финансиран од ЕБОР преку кој за прв пат е ставен во функција механизмот ЕСКО за финансирање преку остварените заштеди на проекти на локалните самоуправи за јавно осветлување, далечинско греење и водoснабдување.

Всушност, заштедата на енергија е директно поврзана со намалување на влијанијата врз животната средина и редуцирање на загадувањето на воздухот во поголемите градови.

Секој заштеден kWh придонесува кон намалување на количините на изгорен јаглен во термоелектраните во Северна Македонија.

Затоа, инвестирањето во енергетска ефикасност на јавните згради носи одржливост кон почиста животната средина, но истовремено создава можности за развој на енергетските услуги и преку овој проект се очекува да бидат отворени нови зелени работни места.

Банкарство: ЕБОР преку интернационалната GEFF програма за финансирање на зелената економија им помага на домаќинствата и бизнисите да ги финансираат своите зелени инвестициони можности со цел заштита на природните ресурси. Колку граѓаните и заедниците се запознаени и заинтересирани за овој вид на фондови кои се остваруваат преку локалните банки?

Дарио Николовски: Генерално, граѓаните се добро информирани како за програмите за поддршка/субвенции така и за кредитирањето на мерките за енергетска ефикасност кои им се достапни преку банките. Секако дека е потребна континуирана промоција и подигнување на свеста за исплатливоста на инвестициите во секоја поединечна мерка за енергетска ефикасност преку која би се заштедила потрошувачка на енергија.

Инаку вкупниот фонд од 85 милиони евра беше пласиран преку кредитни линии за шест земји (Северна Македонија, Албанија, Босна и Херцеговина, Косово, Црна Гора и Србија), Средствата беа наменети за технологии, материјали и решенија за подобрување на енергетската ефикасност и беа поддржани со грант до 20% од трошоците за инвестицијата. Исплатата на кредитите се вршеше преку четири комерцијални банки и статистиките говорат дека нашите граѓани имаат искористено најголем дел од средствата 35% од овие кредитни линииили 6.8 милиони евра, во однос на останатите земји од регионот, а претпријатијата имаат искористеност од 11.8 милиони евра односно 14%. Според извештаите на ЕБОР до крајот на 2020 година 1.670 проекти беа спроведени од сите партнерски комерцијални банки во Република Северна Македонија.

Банкарство: Како земја кандидат за членство во ЕУ се трудиме да го достигнеме нивото на развој на Унијата. Во таа насока, дали со последните измени на Законот за енергетика се изврши усогласување на националното законодавство со законодавтсвото на ЕУ од областа на енергетиката и животната средина? И доколку не, дали се планира во иднина да се хармонизира законот за енергетска ефикасност согласно релевантните Европски директиви?

Дарио Николовски: Како потписничка на Договорот за основање на Енергетската Заедница, Република Северна Македонија е обврзана да изврши усогласување на националното со закононодавството на Европската Унија во областа на енергетиката.

Законот за енергетика од 2018 година е модерен европски закон во смисла на усогласеност со сите директиви на Европската Унија за регулирање на слободен енергетски пазар, конкурентен и транспарентен закон како и ефикасни и раздвоени по дејност енергетски институции.

Што се однесува до Законот за енергетската ефикасност од 2020 година, се уште има бројни подзаконски акти кои се во фаза на донесување и чие оправдано пролонгирање се должеше на негативните последици од појавата на пандемијата на корона вирусот.

Секако дека подзаконските акти ќе бидат целосно усогласени со законодавството на Европската Унија, а особено ќе се стремиме на донесување на акти кои ќе бидат целосно применливи во земјата од сите чинители. Ова особено се однесува за правилниците кои за прв пат ќе ја регулираат областа на задолжителната енергетска контрола, воведување на соодветни стандарди и управувањето со енергијата во индустрискиот сектор, но само за финансиски помоќните компании.